Σκοποί, περιεχόμενο, φυσιογνωμία και διαθεματική προσέγγιση στα νέα Προγράμματα και Βιβλία
 
Εισήγηση στο Επιμορφωτικό Σεμινάριο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για το ΔΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ, Αθήνα 28 ΦεβρουαρΙου-1&2 ΜαρτΙου
                                                                                  

Σταύρου Γιαγκάζογλου
Συμβούλου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
 
Το μάθημα των Θρησκευτικών είναι ενταγμένο στην παρεχόμενη από την πολιτεία  εκπαίδευση και υπηρετεί τους γενικούς σκοπούς της παιδείας, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους Νόμους. Όπως όλα τα μαθήματα του ελληνικού σχολείου, έχει ως στόχο τη διαμόρφωση ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών, συμβάλλοντας με τις γνώσεις που παρέχει στην κριτική ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης, στο σεβασμό και
τη συνύπαρξη με τη θρησκευτική ετερότητα, στην έμπρακτη αλληλεγγύη. Ακόμη, επιδιώκει να εμπνεύσει τον σεβασμό καθώς και δραστηριότητες για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου μας, αλλά  και της ανθρωπότητας ολόκληρης.

Ειδικότερα για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, η θρησκευτική αγωγή στην Α΄ και Β΄ τάξη του Δημοτικού συμπεριλαμβάνεται στο μάθημα Μελέτη Περιβάλλοντος και αφορά κυρίως θρησκευτικές γιορτές και επετείους. Ως αυτοτελές μάθημα από την Γ΄ έως και την Στ΄ τάξη, οι μαθητές καλούνται να γνωρίσουν το Χριστιανισμό ως βιβλική ιστορία και βιβλικό λόγο, ως ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, ως πολιτιστική έκφραση. Καλούνται επίσης να γνωρίσουν την πορεία του Χριστιανισμού  στην ιστορία και την παρουσία του στον σύγχρονο πλουραλιστικό και ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο μας. Λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη το στάδιο της νοητικής, συναισθηματικής και κοινωνικής ωρίμανσης των μαθητών προσφέρονται, στις μεγαλύτερες τάξεις, στοιχεία και πληροφορίες για το θρησκευτικό φαινόμενο γενικότερα, για τις άλλες χριστιανικές ομολογίες και παραδόσεις, καθώς επίσης και στοιχεία για τον Ιουδαϊσμό και το Ισλάμ. Με τον τρόπο αυτό, υλοποιείται παιδαγωγικά και διαπολιτισμικά η ευρωπαϊκή και οικουμενική διάσταση του μαθήματος.

Η διαθεματική προσέγγιση της γνώσης, που εισάγεται συστηματικά με το νέο Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών (ΔΕΠΠΣ) και τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (ΑΠΣ) στα νέα βιβλία, και το λογισμικό του μαθήματος των θρησκευτικών στο Δημοτικό, συνιστά μια καινοτομία που τα διαφοροποιεί από τα προηγούμενα. Η εισαγωγή της στοχεύει ακριβώς στην αλλαγή φιλοσοφίας του εκπαιδευτικού συστήματος και στην προσαρμογή της μαθησιακής διαδικασίας στη διαρκώς μεταβαλλόμενη πολυδιάστατη πραγματικότητα της  εποχής μας. Προς την κατεύθυνση αυτή, το ΔΕΠΠΣ και τα νέα ΑΠΣ του μαθήματος προβλέπουν μια σειρά από
ενδεικτικές δραστηριότητες, τα οποία  πολλαπλασιάζονται στα διδακτικά βιβλία και τα δύο λογισμικά (CD-Roms), που εισάγονται στα σχολεία από το 2006 και αναφέρονται π.χ. σε βασικές γιορτές άλλων ομολογιών και θρησκειών, στο έμπρακτο ενδιαφέρον προς τους αλλοεθνείς ή ετερόθρησκους που έχουν ανάγκη, στην πανανθρώπινη ενότητα, στην προστασία του περιβάλλοντος, στην κοινωνική αδικία, τον φανατισμό, τον πόλεμο, την πείνα και την απανθρωπία των ισχυρών.

Τα νέα βιβλία του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Γυμνάσιο υλοποιούν το νέο Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών και τα σχετικά Αναλυτικά Προγράμματα. Τα παλαιά βιβλία, σύμφωνα με τα Αναλυτικά Προγράμματα του 1998, περιελάμβαναν στην Α΄ τάξη 48, στην Β΄ τάξη 50 και στην Γ΄ τάξη 52 διδακτικές ενότητες. Τα νέα βιβλία, που θα ισχύσουν από τον Σεπτέμβριο του 2006, περιέχουν στην Α΄ τάξη 30, στην Β΄ τάξη 34 και στη Γ΄ τάξη 35 διδακτικές ενότητες αντίστοιχα. Η αλλαγή αυτή έγινε κατά τρόπο συνθετικό, έτσι ώστε θεματικές ενότητες από διδακτικές ενότητες που καταργήθηκαν να μεταφερθούν και να ενσωματωθούν λειτουργικά στις νέες. Προβλέπεται μάλιστα ορισμένες διδακτικές ενότητες, ανάλογα με τον όγκο των γνωστικών στοιχείων, την βαρύτητα των θεμάτων και τον βαθμό δυσκολίας στην κατανόησή τους, να διδάσκονται σε δύο διδακτικές ώρες. Επισημαίνεται ότι η κατανομή του χρόνου είναι σύμμετρη προς τις διατιθέμενες από το Ωρολόγιο Πρόγραμμα ώρες διδασκαλίας του μαθήματος και αποτελεί πρόσθετο βοηθητικό στοιχείο για τον εκπαιδευτικό στον ετήσιο προγραμματισμό και την οργάνωση της διδασκαλίας. Κατ? αυτό τον τρόπο, επιτυγχάνεται η ταύτιση της διδακτέας με την πραγματικά διδασκόμενη ύλη και δεν εξοβελίζεται πρακτικά από την διδασκαλία μια ολόκληρη σειρά μαθημάτων του βιβλίου.  Εκτός από την μείωση των διδακτικών ενοτήτων, κάτι που αφορά τα νέα διδακτικά βιβλία όλων των μαθημάτων του Γυμνασίου, τα νέα βιβλία των Θρησκευτικών περιλαμβάνουν οργανικά και τους νέους ειδικούς σκοπούς του μαθήματος οι οποίοι, πέρα από την ενημέρωση για την υφή του θρησκευτικού φαινομένου, την ανάπτυξη θρησκευτικής συνείδησης και την απόκτηση γνώσεων γύρω από τη χριστιανική πίστη και την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, την καλλιέργεια του ήθους και της προσωπικότητας με την αξιοποίηση των μορφωτικών αγαθών της Αγίας Γραφής, των Πατέρων και της Παράδοσης της Εκκλησίας, αναφέρονται στην κριτική επεξεργασία των θρησκευτικών παραδοχών, αξιών και στάσεων, στην διερεύνηση του ρόλου που έπαιξε και παίζει ο Χριστιανισμός στον πολιτισμό και την ιστορία της Ελλάδας και της Ευρώπης, στην επίγνωση της ύπαρξης διαφορετικών εκφράσεων της θρησκευτικότητας, στην ανάπτυξη ανεξάρτητης σκέψης και ελεύθερης έκφρασης, στην αντίληψη ότι το αυθεντικό χριστιανικό μήνυμα είναι υπερφυλετικό, υπερεθνικό και οικουμενικό, στην κατανόηση της πολυπολιτισμικής, πολυφυλετικής και πολυθρησκευτικής δομής των σύγχρονων κοινωνιών και στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για διαχριστιανική και διαθρησκειακή επικοινωνία και αλληλογνωριμία.

Στην Α΄ και Β΄ τάξη του Γυμνασίου μελετάται ο Χριστιανισμός ως βιβλική ιστορία και βιβλικός λόγος, ως ορθόδοξη χριστιανική παράδοση και ως πολιτιστική έκφραση σε οικουμενικό πλαίσιο. Υπάρχουν επίσης πληροφορίες και
στοιχεία για τις άλλες χριστιανικές παραδόσεις καθώς και για τον Ιουδαϊσμό και το Ισλάμ. Στην Γ΄ τάξη του Γυμνασίου μελετάται θεματικά η ιστορική πορεία της Εκκλησίας στην Ανατολή και τη Δύση μέσα από πρόσωπα και γεγονότα και στη σχέση της με τον πολιτισμό. Στα βιβλία της Α΄ και Β΄ τάξης εγκαταλείπεται η παραδοσιακή μέθοδος του δοκιμίου. Λαμβάνοντας υπόψη τις θρησκειοπαιδαγωγικές και ψυχολογικές προϋποθέσεις για τη διδασκαλία των Θρησκευτικών στην ηλικία αυτή, διαφοροποιείται και ο τρόπος προσέγγισης των γνωστικών και μορφωτικών στοιχείων. Η μέθοδος που προκρίνεται είναι η σπουδή και η μελέτη κειμένων μέσα από μια παιγνιώδη δόμηση των διδακτικών ενοτήτων που προκαλούν την αυτενέργεια του μαθητή σε ένα περιβάλλον διερεύνησης και ανακάλυψης της γνώσης που σέβεται την θρησκευτική ετερότητα κάθε μαθητή. Παράλληλα, αναδεικνύεται η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη, πέρα από την εκκλησιαστική και θρησκευτική διάστασή τους και ως πυρήνας του δυτικού πολιτισμού με πανανθρώπινη και οικουμενική την εμβέλεια των νοημάτων τους. Στην Γ΄ τάξη η θεματική και ιστορική υφή του βιβλίου περιλαμβάνει κατά τρόπο κριτικό όσα είναι ικανά να δώσουν το στίγμα της Ιστορίας της Εκκλησίας.
Δεν αποσιωπούνται αρνητικά και μελανά σημεία αυτής της πορείας ενώ δίνεται έμφαση στην ευρωπαϊκή διάσταση και στη σύγχρονη παρουσία του Χριστιανισμού.Ο ανοικτός διάλογος, η συνεργατική μάθηση, η διαθεματική ? διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης και ο συσχετισμός με τα άλλα μαθήματα και καινοτόμα προγράμματα του σχολείου αποτελεί τη νέα φιλοσοφία των βιβλίων στο μάθημα των Θρησκευτικών και των τριών τάξεων του Γυμνασίου.

Με την ίδια φιλοσοφία και δίχως να αποτελεί ένα είδος ηλεκτρονικού βιβλίου, το λογισμικό (CD-ROM) ανοικτού τύπου του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Γυμνάσιο καλύπτει και τις τρεις τάξεις. Ενθαρρύνει τον καθηγητή και τον μαθητή να περιηγηθούν και να ανακαλύψουν ένα πλούσιο υλικό που αφορά διευρυμένα όλες τις θεματικές ενότητες του Αναλυτικού Προγράμματος ή να εστιάσουν σε μια συγκεκριμένη θεματική ενότητα ή σε ένα μεμονωμένο θέμα. Το λογισμικό αυτό προσφέρει πολυτροπικές, εναλλακτικές και διαθεματικές δυνατότητες αξιοποίησής του, όπως ιστορικές και αρχαιολογικές πληροφορίες, εικόνες, πίνακες και εκθέματα μουσείων, μουσική, κείμενα (βιβλικά, πατερικά, νεότερα), βιογραφίες, διαδραστικοί χάρτες, φωτογραφίες, εργαστήριο αγιογραφίας, διαδικτυακού κινηματογράφου, διαδυκτιακής σχολής βυζαντινής μουσικής, παιγνιώδεις ασκήσεις αφομοίωσης και κριτικής σκέψης. Σε συνδυασμό με το διαδίκτυο, το λογισμικό αυτό πολλαπλασιάζει και συμπληρώνει τις δυνατότητες του και προσφέρει στον εκπαιδευτικό μια ποικιλία τρόπων και διαθεματικών αναγωγών για τη γόνιμη και πολύπλευρη διαμόρφωση του μαθήματος και την καλλιέργεια μιας σφαιρικής και κριτικής σκέψης στους μαθητές.

Μαζί με τα βιβλία των μαθητών και το λογισμικό του μαθήματος, για πρώτη φορά εισάγεται και το βιβλίο του εκπαιδευτικού στο μάθημα των Θρησκευτικών για κάθε τάξη του Γυμνασίου. Στο βιβλίο του εκπαιδευτικού περιλαμβάνονται προτάσεις για την διδακτική μεθοδολογία, ενέργειες του καθηγητή, μαθητικές δραστηριότητες, σχέδια εργασίας, προτάσεις και οδηγίες για τη χρήση του πρόσθετου διδακτικού υλικού, πατερικά, λογοτεχνικά κείμενα, cd-rom, δικτυακοί τόποι και ιστοσελίδες, ανάλυση και σχέδια μαθημάτων, προτεινόμενες δραστηριότητες με ιδιαίτερη έμφαση στη διαθεματική προσέγγιση, προτεινόμενες απαντήσεις σε ερωτήσεις του βιβλίου του μαθητή, πιθανά θέματα για συζήτηση στην τάξη, πρόσθετες ερωτήσεις, προτεινόμενη βιβλιογραφία καθώς και άλλες πηγές πληροφόρησης.

Στη διδακτική πράξη το θρησκευτικό μάθημα οφείλει να υπερβαίνει το ψευδοδίλλημα μεταξύ γνώσης και βιώματος και να συνδέεται με τον χαρακτήρα της παιδείας και του πολιτισμού, αναδεικνύοντας την καθολική παιδευτική του αξία. Είναι άλλο πράγμα ο εμπειρικός, ποιητικός και γενικότερα λογοτεχνικός λόγος, προσαρμοσμένος μάλιστα παιδοκεντρικά στα ιδιαίτερα στάδια ωρίμανσης των μαθητών του Δημοτικού σχολείου, από την πεποίθηση πως το μάθημα των θρησκευτικών δεν είναι σπουδή και μετάδοση γνώσεων αλλά απλώς πνευματική μύηση, δίχως γνωσιολογικό χαρακτήρα, στο υπερβατικό και εξωλογικό βίωμα της Εκκλησίας. Η διδασκαλία του, επίσης, είναι
ανάγκη να  ξεφύγει από τα βαρίδια του παρελθόντος όπως ο ηθικισμός, ο πουριτανισμός, ο παιδαγωγικός διδακτισμός, ο μη διαλογικός χαρακτήρας, ο εθνοκεντρισμός του. Για το σκοπό αυτό απαιτείται να μην έχει ξύλινη γλώσσα, ηθικιστική και κανονιστική εμμονή αλλά, παραμερίζοντας τον οποιοδήποτε κατηχητικό και απολογητικό προσανατολισμό, επιβάλλεται να συνδέεται με τα σύγχρονα υπαρξιακά και κοινωνικά προβλήματα του ανθρώπου της εποχής μας, να συναντά με σεβασμό και κατανόηση τον άλλο στο πρόσωπο του ετερόδοξου, του ετερόθρησκου, του αδιάφορου.

Συνάμα, χρειάζεται να συνδέεται κατάλληλα με τη συνέχεια και την παράδοση του ελληνικού πολιτισμού, να είναι κριτικό για κάθε μορφή θρησκευτικής παθολογίας και να ανταποκρίνεται στις ανάγκες μιας ελεύθερης πλουραλιστικής δημοκρατικής κοινωνίας. Συνεπώς, δεν πρέπει να στενεύει μονόπλευρα τον ορίζοντά του σε μια εθνοκεντρική ορθοδοξία αλλά να αποτελεί γνώση της ελληνορθόδοξης πολιτιστικής παράδοσης και κληρονομιάς. Ταυτόχρονα, είναι ανάγκη να μην έχει απλώς πληροφοριακό και ενημερωτικό χαρακτήρα αλλά να συζητά διαλεκτικά τα καίρια προβλήματα του κόσμου, του ανθρώπου και της κοινωνίας του στα όρια της
ελευθερίας και του αλληλοσεβασμού. Τούτο επιτυγχάνεται δίχως να έχει χειραγωγικό χαρακτήρα, αλλά σεβόμενο κάθε θρησκευτική και πολιτισμική πολυφωνία και ετερότητα. Άλλωστε, ο δογματικός διαποτισμός δεν σχετίζεται με την υπαρξιακή ερμηνεία και κατανόηση των δογμάτων, δηλαδή της πίστης, της ζωής και της λατρείας της Εκκλησίας.

Προβάλλοντας  το οικουμενικό πνεύμα της Ορθοδοξίας, ο διάλογος θα πρέπει να δομεί όχι μόνο τη μέθοδο της διδασκαλίας αλλά και το ίδιο το εκπαιδευτικό υλικό του μαθήματος. Για το σκοπό αυτό, είναι ανάγκη να χρησιμοποιηθεί η μεθοδολογία της διαθεματικότητας, σε σχέση με τα άλλα μαθήματα του σχολείου, και της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στο πλαίσιο της πολυπολιτισμικότητας.Η διαθεματική προσέγγιση της σχολικής γνώσης μπορεί να προσφέρει στο θρησκευτικό μάθημα νέες δυνατότητες και νέους ορίζοντες στη διδασκαλία του. Το θρησκευτικό μάθημα με σαφή τον γνωσιολογικό του χαρακτήρα και απελευθερωμένο από την παλαιά αντίληψη που το ήθελε στενά ομολογιακό, κατηχητικό και ηθοπλαστικό, είναι ανάγκη να εγκεντρισθεί στα μορφωτικά αγαθά της ορθόδοξης παράδοσης και του βυζαντινού πολιτισμού. Κατά συνέπεια, ο θεολογικός και παιδαγωγικός του χαρακτήρας αναπλαισιώνεται σε διευρυμένες βάσεις και αρχές. Συνάμα, όμως, επιβάλλεται να έχει ανοικτούς ορίζοντες και να διαλέγεται με ζητήματα και προτεραιότητες που θέτει ο ραγδαία μεταβαλλόμενος σύγχρονος κόσμος και πολιτισμός. Η διαθεματικότητα  μπορεί να συνεισφέρει γόνιμα και δημιουργικά στην ανάδειξη της σχέσης που έχει ο  λόγος και ο τρόπος της Ορθοδοξίας με τον πολιτισμό που  σαρκώθηκε στη  θεολογία, τη λατρεία, την τέχνη, την παράδοση και τη ζωή της Εκκλησίας στην ιστορική της πορεία. Εξάλλου, η διαθεματική προσέγγιση της γνώσης που αποσκοπεί στην καλλιέργεια ενός γνήσιου ανθρωπισμού ? με τη διαμόρφωση
αξιών, στάσεων, την υπέρβαση των προκαταλήψεων, των στερεοτύπων και των διακρίσεων, την αποδοχή των διαφορών, την επίλυση των αντιπαλοτήτων, την ανάλυση και συζήτηση μεγάλων σύγχρονων προβλημάτων ? είναι δυνατό να συνδέεται με τις  αξίες και την υπαρξιακή στάση που προκύπτει από το φιλοκαλικό ήθος της ορθόδοξης παράδοσης. Όμως, η Ορθοδοξία δεν είναι μόνο παράδοση. Είναι και σύγχρονη ζωή. Το θρησκευτικό μάθημα επιβάλλεται να είναι διαρκώς ανοικτό στη σύγχρονη κοινωνία, στη ζωή, στον πολιτισμό, στον κόσμο ολόκληρο. Η διαθεματική προσέγγιση της γνώσης είναι δυνατό να προσφέρει μεθοδολογικά και παιδαγωγικά αυτόν τον προσανατολισμό και τη διασύνδεση των γνώσεων του θρησκευτικού μαθήματος με  όλα τα άλλα μαθήματα, γνωστικά αντικείμενα ή καινοτόμαπρογράμματα.

Επιχειρώντας την
πολυπρισματική προσέγγιση της γνώσης και την σύνδεσή της με τη ζωή και την  σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, η διαθεματικότητα παρέχει ευδιάκριτα και συνδυαστικά στο μαθητή τις δυνατότητες οικείωσης των μορφωτικών αγαθών του θρησκευτικού μαθήματος αλλά και στο ίδιο το μάθημα τους ανοικτούς ορίζοντές του καθώς και την μορφωτική, παιδαγωγική και πολιτισμική του ευελιξία.